Piše: Čedomir Marković

Na početku XIX veka pod šumom je bilo 75-80% ukupne površine. Početkom XIX veka, postepeno, stanovništvo se uvećava. Osnovno zanimanje je poljoprivreda, naročito stočarstvo, što dovodi do masovnog krčenja i uništavanja šuma. Šumovitost je do polovine XX veka pala na 21,4%, uništeno je 2/3 šuma, a znatne površine su degradirane. Od 1953. godine, šumovitost raste, a krajem XX veka iznosi 32% sa daljom tendencijom rasta.

Sadašnje stanje šuma u Srbiji, koje utiče i na ukupno stanje njenih prirodnih resursa, je uzrokovano uticajem čoveka na šumu u prošlosti. Ovaj uticaj je posebno izražen u poslednja 2 veka. Srbija je, po nizu zapisa, bila pokrivena šumom na oko 80% površine.

Primarni uzrok obešumljavanja bila je povećana potreba za pašnjačkim prostorima, zatim potrošnja drveta, korišćenje šuma u cilju trgovine drvetom, ratovi, i, u novije vreme, urbanizacija. Šuma je na ovim prostorima, sve do polovine XX veka, bila osnov opstanka. Otuda ne iznenađuje značajno smanjenje prostora pod šumom i devastacija u blizini naselja.

U srednjevekovnoj Srbiji osnovna zanimanja bila su stočarstvo i zemljoradnja. Ovo je uzrokovalo korišćenje žira i drugih produkata šuma, ali i potrebu za pašnjacima. U tom periodu začeto je vinogradarstvo i voćarstvo što je, takođe, zahtevalo nove površine zemljišta. Razvijalo se i zanatstvo, prvenstveno zasnovano na drvetu kao sirovini.

Srednjevekovna srpska država bila je bogata šumama. Početkom XII veka Stefan Nemanja je dozvolio Dubrovčanima da bez naknade seku šume. Ekonomski razvoj srpske države doveo je do uništavanja značajnih površina šuma. Razvoj rudarstva u XIII veku izazvao je prekomernu seču i krčenje šuma u blizini rudnika. Štetne posledice nekontrolisanih i prekomernih seča uočavaju se za vreme Cara Dušana, pa je Dušanovim zakonikom (član 123) ograničena seča šuma.

Krajem XVIII i početkom XIX veka Srbija je bila jedna od najšumovitijih zemalja na Balkanu i u Evropi. Uz malu naseljenost, drvo nije imalo nikakvu tržišnu vrednost. Ključnu ulogu, vezano za šumovitost, imao je broj stanovnika. Srbija je 1801. godine imala svega 100-150.000 stanovnika, 3-4 po km2. Na kraju Prvog srpskog ustanka naglo je porastao broj stanovnika na oko 400.000. U vreme i neposredno po Prvom ustanku, Srbija je masovno naseljavana iz Crne Gore, Hercegovine, Sandžaka i drugih krajeva.

Srbija je 1820. god. imala oko 500.000 stanovinka, da bi u periodu oko 1874. je bilo 1.353.890 stanovnika ili 36 po km2. Na kraju XIX veka (1900.god.) u Srbiji je 2.492.882 stanovnika ili 51,6 stanovnika po km2

Tačna šumovitost, početkom XIX veka nije poznata, ali poznati izvori ukazuju da se procena kreće na nivou od 80%

Osnovni uzroci za početak smanjenja šumovitosti u Srbiji su: razvoj rudarstva i  poljoprivreda (ratarstvo i stočarstvo), potrošnja drveta u domaćinstvu i  industriji, urbanizacija i ratna dejstva.

U XX veku, od samog početka ubrzan je rast korišćenja šuma, uzrokovan podizanjem strugara, izgradnjom puteva i železnica. Gazdovanje šumama se uglavnom svodi na njihovu eksploataciju. Ovome treba dodati i dva svetska rata koja su na ovim prostorima dovela do povećanja obima krčenja i uništavanja šuma. Deo šuma je stradao tokom ratova, a deo u obnovi zemlje, naročito posle Drugog svetskog rata.

Prvi podaci o površini šuma u Srbiji objavljeni su početkom XX veka od strane Ministarstva narodne privrede, Odeljenje za šumarstvo. Površina šuma 1905. godine iznosila je 1.517.000 ha, a šumovitost 31,4% (tabela br. 1). Ovi podaci su korišćeni kao najtačniji više godina.

Prvo detaljnije snimanje šumskog fonda u Jugoslaviji, po jedinstvenoj metodologiji izvršeno je 1938. god. Dobijeni su pouzdani podaci o šumama. Površina šuma u Srbiji iznosila je 1.309.970 ha ili 24,5% površine pod šumom. Na jednog stanovnika bilo je 0,32 ha šume.

U periodu 1947.–1948.god. Ministarstvo poljoprivrede i šumarstva Srbije je izvršilo „brzu inventarizaciju šuma”. Ovi podaci su objavljeni kao „Stanje šumskog fonda 1947. godine”. Površina šuma iznosila je 1.220.000 ha, šumovitost 21,8%, a površina šuma po stanovniku 0,29 ha.

Stanje šumskog fonda 1990. god. prikazano je na osnovu statističkih podataka 1988. godine i podataka iz važećih šumsko-privrednih osnova 1989. god. organizacija koje gazduju šumama. Površina šuma iznosila je 1.790.000 ha, šumovitost 32,0%, a površina šuma po stanovniku 0,31 ha. Nakon tog perioda opet je usledio decenijski period ratova, što je opet izazvalo udar na šumski fond, pa se sa poslednjom nacionalnom inventurom  iz 2009. godine dobio podatak da ukupna površina pod šumom iznosi 2.252.400 ha ili 29%.

Radom korisnika državnih šuma od tad pa do danas se uspelo izračunati da ukupna šumovitost iznosi oko 32% a postavljen je i srednjeročni cilj da se za 10 god. šumovitost podigne na 34%. Da bi se u tome uspelo, pored truda i rada šumarske struke, neophodno je da u godinama koje su pred nama ne bude većih socijalnih i geopolitičkih turbulencija u društvu, kao i da se svest stanovništva dovede na viši nivo, tako da u večitoj borbi između materijalne potrebe za drvetom i opštih dobra koja nam šuma donosi u 21. veku kod nas prevlada taj opšti (za sad finansijski nemerljivi) benefit koji nam šuma daje.

Prosečna šumovitost u Evropi iznosi čak 46%, klimatske promene imaju izuzetno jak uticaj na sušenje naših šuma – podatak nad kojim bi svi trebalo da se zamislimo. Ove šume usled sušenja postaju fiziološki manje otporne na  gradacije insekata, bolesti i šumske požare.

Sve zaintresovane pojedince i društveno odgovorne firme pozivamo da se priključe najavljenim pošumljavanjima ili da nas kontaktiraju za formiranje novih akcija pošumljavanja.